بحران آب در ایران به ویژه در پایتخت به جایی رسیده است که دیگر نمی توان آن را یک معضل اقلیمی دانست. این بحران اکنون به موضوعی حیاتی برای تهرانی ها تبدیل شده است. سدهایی که زمانی ستون فقرات تامین آب تهران بودند، اکنون با کمتر از نیمی از ظرفیت خود کار می کنند و منابع آب زیرزمینی با سرعت نگران کننده ای در حال غرق شدن و از بین رفتن هستند.
به گزارش خبرآنلاین، کمبود شدید آب، فرونشست خاک، فشار بر شبکه فرسوده خطوط لوله، رشد بیش از حد شهرها و اتکای بیش از حد به کشاورزی پرمصرف تصویر کامل بحران را تشکیل می دهد. به گفته مهدی زارع، استاد دانشگاه، بحرانی است که ریشه در تصمیمات انسانی، مدیریت ناهماهنگ و توسعه بی برنامه دارد تا آسمان و باران.
گفت و گوی ما با این استاد دانشگاه را بخوانید:
وضعیت سدهای آبی تهران چگونه است؟
سدهایی که بخش قابل توجهی از آب تهران را تامین می کنند در وضعیت بحرانی قرار دارند. پنج سد اصلی استان تهران لتیان، لار، طالقان، ماملو و کرج شاهد افت شدید سطح آب بوده و در حال حاضر کمتر از 30 تا 40 درصد ظرفیت خود را دارند. سازمان آب تهران سالانه میلیاردها متر مکعب آب از منابع آب زیرزمینی استحصال می کند.
گزارش‌های رسمی نشان می‌دهند که این برداشت فراتر از «بازگشت امن» است و قابل جایگزینی یا پر کردن نیست. سطح آب های زیرزمینی زیر تهران با سرعتی نگران کننده، چندین متر در سال در حال کاهش است. این بدان معنی است که چاه ها خشک می شوند، حفاری عمیق تر مورد نیاز است و کیفیت آب باقی مانده بدتر می شود. خطرناک ترین پیامد فرونشست خاک است که ظرفیت ذخیره آب آینده منابع آب زیرزمینی را از بین می برد. متوسط مصرف سرانه آب در تهران حدود 250 تا 300 لیتر در روز برآورد شده است.
ویژگی های آب و هوای تهران چیست و چه تاثیری بر بحران آب دارد؟
هوای تهران نه کاملاً کوهستانی است و نه کاملاً کویری. این منطقه انتقالی است که به آب و هوای نیمه خشک حاشیه بیابان نزدیکتر از آب و هوای واقعی کوهستانی است. بر اساس سیستم اقلیمی کپن، اکثر مناطق تهران در رده نیمه خشک سرد طبقه بندی می شوند. مناطق کوهستانی شمالی (1500 – 1800+ متر) دارای آب و هوای کوهستانی مدیترانه ای با زمستان های برفی و تابستان های معتدل است. این مناطق عبارتند از تجریش، ولنجک، دربند، درکه و جماران.
کوهپایه‌های شمال تهران (1300 تا 1500 متر) نیمه‌خشک هستند و به سمت کوه‌هایی با دمای خنک‌تر و بارندگی بیشتر می‌روند. جنوب و مرکز تهران – ری، آزادی، انگبال و غیره – در ارتفاع 1000 تا 1200 متری قرار دارد و دارای آب و هوای سرد نیمه خشک با تابستان های گرم و خشک و زمستان های سرد و خشک است. تهران عمدتاً شهری نیمه خشک در حاشیه کویر است که فقط در شمال آن آب و هوای محلی کوهستانی دارد.
مشکلات شبکه توزیع آب تهران چیست؟
تهران نیز مانند سایر نقاط ایران، بخش زیادی از آب تصفیه شده خود (حدود 20 تا 30 درصد) را به دلیل نشتی در شبکه های قدیمی و ضعیف لوله خود از دست می دهد. جیره بندی غیررسمی یا کاهش فشار آب به ویژه در شب و در ماه های تابستان که تقاضا زیاد است انجام می شود. بسیاری از آپارتمان های بلند مرتبه با فشار کم آب یا خاموشی چند ساعته به خصوص در ماه های تابستان مواجه هستند.
ابعاد بحران جهانی کم آبی در ایران چیست؟
ایران با بحران جدی و پیچیده کمبود آب مواجه است. این بحران نتیجه ترکیبی از عوامل اقلیمی، اداری، سیاسی و اجتماعی است. بیشتر مناطق ایران به طور طبیعی خشک یا نیمه خشک است و میانگین بارندگی سالانه آن بین 150 تا 200 میلی متر است. یعنی تقریباً یک چهارم میانگین جهانی. بارندگی نه تنها کم است، بلکه غیرقابل پیش بینی است و از سالی به سال دیگر و از منطقه ای به منطقه دیگر بسیار متفاوت است. بادهای بسیار گرم و خشک باعث تبخیر بسیار بالایی از مخازن و خاک شده و بهره وری آب موجود را کاهش می دهد.
نقش سدسازی و کشاورزی فشرده در تشدید بحران چیست؟
اتکای بیش از حد به سدها (بیش از 600 سد، عمدتاً در سه دهه اخیر ساخته شده است) وضعیت را بدتر کرده است. این سدها برای آبیاری و تولید برق آبی طراحی شده اند، اما در نتیجه بسیاری از رودخانه ها مانند زاینده رود برای مدت طولانی خشک مانده و تالاب ها و مناطق تغذیه آب زیرزمینی از بین رفته است. علاوه بر این، مخازن بزرگ به دلیل تبخیر در هوای گرم، آب زیادی را از دست می دهند.
یارانه های دولتی منجر به توسعه محصولات پرمصرف مانند گندم، چغندر قند و یونجه در بیابان ها شده است. بیش از 90 درصد آب در ایران در بخش کشاورزی مصرف می شود و بیشتر آن از طریق روش های منسوخ و ناکارآمد آبیاری غرقابی انجام می شود. کمتر از 2 درصد از آبیاری قطره ای مدرن استفاده می شود. در حالی که تعداد چاه های قانونی و غیرمجاز قبل از انقلاب اسلامی 100 هزار حلقه بود، در سال های اخیر به حدود یک میلیون حلقه رسیده و باعث کاهش شدید سطح آب های زیرزمینی شده است. در برخی مناطق، سطح آب های زیرزمینی هر سال چندین متر کاهش می یابد.
پیامدهای تخریب منابع آب زیرزمینی چیست؟
با ناپدید شدن سفره های زیرزمینی جهان در حال فروپاشی است. با کاهش سطح آب های زیرزمینی، آب باقیمانده اغلب شورتر و غیرقابل استفاده برای کشاورزی یا آشامیدن می شود. شهرهای بزرگی مانند تهران 25 تا 30 درصد آب لوله کشی خود را به دلیل فرسودگی و نشتی زیرساخت ها از دست می دهند. منابع آب توسط چندین سازمان رقیب و با هماهنگی کمی مدیریت می شود. شکاف جدی بین سیاست آب، سیاست کشاورزی و سیاست صنعتی وجود دارد. رشد جمعیت و مهاجرت روستا به شهر باعث می شود که تقاضا بیشتر در مناطق کم آب متمرکز شود. با افزایش درآمدها، الگوی مصرف مواد غذایی به سمت محصولات گرانتر مانند گوشت و لبنیات تغییر کرد و ردپای «آب مجازی» افزایش یافت.
تحریم ها واردات فناوری های پیشرفته صرفه جویی در مصرف آب، قطعات یدکی زیرساختی و جذب سرمایه گذاری خارجی برای پروژه های مدیریت آب مدرن را مسدود کرد. ناپدید شدن دریاچه هایی مانند ارومیه و تالاب هامون باعث طوفان های عظیم گرد و غبار و نمک شد.
نقش تغییر اقلیم و سوء مدیریت در شرایط کنونی چیست؟
هم «شرایط اقلیمی» و هم «سوء مدیریت انسانی» به بحران آب کمک کرده است، اما سهم سوء مدیریت آشکارتر و تعیین کننده تر است. بارندگی در ایران بسیار ناهموار است. در حالی که بیشترین بارندگی در شمال و غرب کشور رخ می دهد، مناطق مرکزی و شرقی با خشکسالی شدید مواجه هستند. علاوه بر این، بیشتر بارندگی در پاییز و زمستان رخ می دهد و تابستان ها خشک است. پدیده گرمایش زمین شرایط را تشدید کرده است: افزایش دما، کاهش بارش برف (منبع اصلی آب ثابت رودخانه ها)، افزایش فراوانی و شدت خشکسالی ها و افزایش تبخیر از سدها. شرایط اقلیمی بستر طبیعی مشکل کمبود آب را ایجاد کرده است، اما تغییر اقلیم این امر را به مرز بحران رسانده است.
با این حال، دلیل اصلی تشدید بحران، سوء مدیریت انسانی است. اگر مدیریت آب برای شرایط خشک ایران مناسب بود، با وجود تغییرات اقلیمی وضعیت تا این حد بدتر نمی شد. مدیریت نادرست منابع آب و کشاورزی ناپایدار، حفر بی رویه چاه ها و شهرک های صنعتی و توسعه شهری بدون برنامه ریزی برای تامین آب پایدار، بحران را عمیق تر کرده است.
با توجه به بحران آب در تهران، وضعیت آبرسانی به شهرهای جدید مانند پرند و پردیس چگونه است؟
یکی از بزرگترین چالش ها تامین آب برای شهرهای جدید ساخته شده در مناطقی است که آب کمیاب است. وضعیت تامین آب در حومه تهران، پرند و پردیس، چالش های جدیدی را در دو دهه اخیر ایجاد کرده است. بخشی از آب پرند از هفت حلقه چاه زیرزمینی و یک خط لوله اصلی (خط غدیر) شمال تهران تامین می شود. پرند ذخایر زیرزمینی بسیار محدودی دارد و بلافاصله پس از ساخت به آب وارداتی از خارج از منطقه وابسته شد. در ساختمان‌های مرتفع پردیس‌ها که پمپ آب ندارند، طبقات بالا ممکن است آب را به طور قابل اعتماد دریافت نکنند. به دلیل رشد جمعیت، زیرساخت های آب در این شهرها تحت فشار است و خروج آب از چاه ها توسط کنتورهای هوشمند مدیریت می شود.