روابط جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه ریشه ای، چند لایه و مبتنی بر درک مشترک از تغییرات اساسی در نظام بین الملل است. روابط بر اساس ارزیابی های مقطعی نیست، بلکه بر اساس روابط تاریخی، ژئوپلیتیکی و منافع پایدار دو ملت است. این روابط به مرور زمان در مواجهه با تحولات پیچیده منطقه ای و جهانی به سطحی از بلوغ، اعتماد متقابل و آینده نگری رسیده است که امروزه می توان آن را نمونه ای از مشارکت مسئولانه و پایدار در نظام بین الملل دانست.
دیپلماسی همسایگی یکی از ارکان سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. دکتر رئیس جمهوری اسلامی ایران رویکردی مبتنی بر این اصل اساسی که زاهدیان همواره بر آن تاکید دارد که امنیت، ثبات و توسعه پایدار منطقه تنها با همکاری کشورهای همسایه و منطقه و بدون دخالت بازیگران فرامنطقه ای محقق می شود. در این زمینه، فدراسیون روسیه، همسایه مهم در اوراسیا و دریای خزر و قدرتی تأثیرگذار در معادلات جهانی، جایگاه ویژه ای در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران دارد.
همکاری ها و چارچوب های قانونی بین تهران و مسکو به دهه ها قبل برمی گردد. این روابط در آغاز قرن بیست و یکم با تصویب «معاهده اصول روابط و همکاری متقابل جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» وارد مرحله جدیدی شد. توافقی که پایه های حقوقی و سیاسی همکاری های بلندمدت دو کشور را بر اساس احترام متقابل، عدم مداخله در امور داخلی، حسن همجواری و تامین منافع مشترک تشکیل می دهد. این سند نقطه شروع مهمی برای نهادینه سازی روابط پایدار، متوازن و قابل اعتماد بین دو کشور بود.
اما تحولات سریع منطقه ای و جهانی، گسترش نقش ایران و روسیه در معادلات بین المللی و تشدید مشکلات ناشی از یکجانبه گرایی، فشارهای سیاسی و تحریم های غیرقانونی و غیرانسانی، ضرورت حمایت از این چارچوب همکاری را بیش از پیش آشکار کرده است. در این بستر تاریخی و راهبردی، «موافقتنامه مشارکت راهبردی جامع جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» ایجاد شد. این توافقنامه که نقشه راه جامع، بلندمدت و آیندهنگر است و روابط دو کشور را به سطح کیفیتری میرساند، افقهای روشنی را برای همکاری در زمینههای سیاسی، اقتصادی، امنیتی، دفاعی، انرژی، علم و فناوری، فرهنگ، گردشگری و سرمایهگذاری ترسیم میکند.
علاوه بر ابعاد راهبردی و حقوقی مشارکت دو کشور، پیوندهای فرهنگی و تمدنی ایران و روسیه مبنای نرم و همیشگی این مشارکت را تشکیل می دهد. فرهنگ و ادبیات همواره زبان مشترک ملت ها بوده و نقش اساسی در روابط تهران و مسکو داشته است.
ادبیات ایران با نام هایی چون فردوسی، سعدی، حافظ، مولوی و ادبیات روسی با نام هایی چون پوشکین، تولستوی، داستایوفسکی و چخوف، میراث مشترکی برای فرهنگ جهانی به وجود آورده است. میراثی که زبان مشترک انسانی، اخلاق، معنا و منزلت را فراتر از مرزها منتقل می کند و بستری ارزشمند برای تعمیق گفت وگوی فرهنگی و تقویت روابط بین ملت ها فراهم می کند. به قول سعدی بزرگ:
“انسان اعضای یک بدن هستند، یک جواهر در خلقت.”
این سرمایه فرهنگی پشتوانه ای ارزشمند برای گسترش دیپلماسی فرهنگی، تعاملات دانشگاهی، ترجمه آثار ادبی و تقویت روابط مردمی دو کشور است.
ظرفیت همکاری ایران و روسیه در زمینه اقتصادی بسیار فراتر از سطح فعلی است. توسعه تجارت دوجانبه، سرمایه گذاری مشترک و بهره مندی از مزیت های اقتصادی مکمل می تواند روابط اقتصادی دو کشور را به سطح مناسبات سیاسی واقعی برساند. همکاری در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا امکان اتصال اقتصاد ایران به بازارهای منطقه ای، تسهیل تجارت، کاهش موانع ساختاری و متنوع کردن مسیرهای مبادلاتی را فراهم کرد. ظرفیتی که می تواند با اراده مشترک دو کشور به نتایج ملموس و پایدار منجر شود.
دریای خزر یکی از ارتباطات مهم ژئوپلیتیکی ایران و روسیه در دیپلماسی همسایگی دو کشور جایگاهی مرکزی دارد. خزر نه تنها یک منطقه آبی مشترک است، بلکه عرصه همکاری در زمینه های انرژی، حمل و نقل، محیط زیست، امنیت منطقه ای و کریدورهای ترانزیتی است. توسعه کریدور بینالمللی شمال – جنوب و تقویت زیرساختهای لجستیکی آن میتواند ایران و روسیه را به دو محور مکمل شرق و غرب در معماری ارتباطی اوراسیا تبدیل کند.