داستان زندان کسر از کاخ تا زندان؛ اولین زندانیان کاخ کمونیست بودند

به گزارش خبرآنلاین، عصر روز دوشنبه ۲۰ دی ۱۳۰۸ زندان قصر با حضور رضا شاه پهلوی افتتاح شد. در این دوره، سرتیپ محمد درگاهی مسئولیت «سازمان های نظم کشور» را بر عهده داشت و در واقع ساخت زندان یکی از آخرین اقدامات وی در این مسئولیت بود. زندانی تقریبا مدرن به نام «کسر». این نام به این دلیل است که کاخ تابستانی آقا محمد خان قاجار در آن قرار داشت.

زندان یا زندان قصر قبل از تبدیل شدن به زندان به روایت فرشاد ابریشمی در کتاب «تهران، روزگار باستان» در سال 1175 به «کاخ قاجار» یا «کاخ قاجار» معروف بوده است. به دستور باباخان (فتحعلی شاه)، برادرزاده و جانشین آغا محمدخان قاجار، بر روی تپه ای نیم لیگ خارج از تهران ساخته شد. بر اساس این شایعه، کاخ قاجار تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه مورد استفاده قرار می گرفت، اما بعداً به دلایل خرافی بدون استفاده رها شد. (ابریشمی، 52)

مراسم افتتاحیه

روزنامه اطلاعات که غروب های آن زمان منتشر می شد، خبر گشایش زندان قصر با حضور رضاشاه را در شامگاه دوشنبه 20 دی 1308 می دهد:

امروز به مناسبت مراسم افتتاحیه جناب همایونی و افتتاح رسمی زندان جدید کاخ قاجار که ساختمان آن به تازگی تکمیل شده است، از وزرا، معاونین، وزارتخانه ها و نمایندگان مجلس شورای ملی دعوت به عمل آمد. .

ساعت دو بعد از ظهر، مهمانان محترم [به‌تدریج] آنها در عمارت قصر قاجار قرار داشتند و در مکان مخصوصی که از قبل آماده شده بود قرار می گرفتند.

ساعت سه بعد از ظهر همایونی از کاخ قاجار بازدید کرد و پس از استراحتی کوتاه از قسمت های مختلف زندان ها دیدن کرد.

در هر بخش توضیحات کافی داده شد. سبک ساخت این بنا که بر اساس بهترین زندان غیرنظامی جهان و با رعایت اصول بهداشتی و ضوابط علمی ساخته شده بود، مورد توجه ویژه معظم له همایونی قرار گرفت.

زندان جدید کاخ قاجار گنجایش ۸۰۰ زندانی را دارد و دارای باغ، حمام، بیمارستان عمومی، عفونی و سایر امکانات برای استراحت زندانیان است.

زندان قصر قاجار 192 اتاق برای زندانیان دارد. 96 تای آن پنج نفره و مابقی یک نفره است. همچنین 6 اتاق شش نفره و 6 اتاق یک نفره برای زندانیان بیمار در بهداری ساخته شد. زندانیان در زندان قصر قاجار بسته به موقعیتی که دارند به قالی بافی و … می پردازند. به صنایع دستی واگذار می شود و کارخانه بزرگی برای این منظور ایجاد می شود. قطعات زیادی وجود دارد که از آنها ساخته شده است.

زندان های ویژه زنان و کودکان در عطیه ساخته می شود که طرح آن تصویب شده است.

یک بخیه در کوزه افتاد

طبق معمول داستان سرتیپ درگاهی و زندان قصر بیشتر شبیه داستان درازی است که به دلیل اینکه دو روز پس از افتتاح زندان قصر دستگیر شد و ظاهراً در همان زندانی که در آن زندانی بود به سر می برد در کوزه افتاد. او آن را با دستان خود ساخته است. روز چهارشنبه 13 آذر 1308 روزنامه اطلاعات خبر بازداشت وی را در صفحه دوم به شرح زیر منتشر کرد:

«بدین ترتیب اطلاعات به دست آمد که جناب سرتیپ محمدخان درگاهی رئیس سابق سازمان نظمیه و آقای منشی باشی معاونت این اداره و آقای برهان رئیس یکی از شعب تامینات و احتشام می باشند. عضو بخش نظمیه در بخش. [یک واژه ناخوانا] سربازان بازداشت شدند.

حسن مرسلوند در کتاب «شرح زندگی مردان معاصر ایران» عوامل متعددی را در ارتباط با تصرف درگاه شناسایی کرده است که به اختصار به آنها می پردازیم. از جمله اینکه رفتار درگاهی در مراسم افتتاحیه زندان قصر ارتباطی با دستگیری وی ندارد. زیرا در این مراسم به شوخی خطاب به بسیاری از بزرگان می گوید: «جای خوب و مناسبی یافته ام» یا «اینجا خانه ابدی شماست». تیمورتاش وزیر شورا و حکیم وزیر دادگستری این شوخی را تهدید دانستند و به شاه شکایت کردند و چند روز بعد درگاهی از رهبری نظمیه برکنار شد.

یکی دیگر از عواملی که او به عنوان دلیل بازداشتش برشمرد این بود که تیمورتاش به شاه فهماند که در هیچ کجای دنیا شاه را برای باز کردن زندان دعوت نکرده اند.

دلیل دیگر فرار از خانین و متنفثین دوست محمد خان بلوچی بود که به شرط اینکه تحت نظر نظمیه باشد و تهران را ترک نکند مورد عفو شاه قرار گرفت اما نگهبانانش را کشت و فرار کرد.

آخرین عاملی که سلیمان بهبودی، رئیس اداره شاهشاهی در خاطرات خود بیان می کند، این است: «مدتی دستور ساختن مکان مناسب برای اسرا را در زمین های جنوب کاخ قاجار داده بودند. سلامتی زندان قبلی ضعیف بود، بعد از مدتی از همه لحاظ آماده شد و در آن مدت یک روز را برای ملاقات تعیین کردند، اعلیحضرت همایونی در مورد نحوه ساخت و تهیه لوازم با مخالفت هایی مواجه شدند و ایشان این کار را نکردند. انتظار می رود در چنین شرایطی سرتیپ درگاه مسئول شناخته شود.

جناب همایونی این موضوع را مطرح کردند و فردای آن روز به بنده فرمودند که آیا دری در نظام هست یا نه؟ آنها گفتند. معلوم شد که آن روز نه در خانه بوده و نه در دفتر نظمیه و گویی از سوال بازجویی راضی نیست منصرف شده است. به هر حال سرلشکر کوپال تحویل شهربانی شد و نزدیک بود اولین زندانی زندانش شود و مدت ها بیکار ماند تا اینکه به اداره احصائیه و ثبت احوال تحویل شد.

برگردیم به داستان بهبودی، درگاهی هرگز زندانی نشد و تنها در خانه ماند.

اولین زندانیان کاخ

اما در اردیبهشت 1308، حدود هفت ماه قبل از افتتاح زندان قصر، رویدادی غیر مرتبط با زندان قصر رخ داد و آن اعتصاب بزرگ کارگران صنعت نفت آبادان و دستگیری رهبر آنها یوسف افتخاری (اردبیلی) بود. و رحیم حمد و به تهران اعزام شدند. این دو که هسته اصلی فرقه جماعت در ایران را تشکیل می دادند، اولین زندانیان کاخ بودند. یوسف افتخاری در خاطرات خود با عنوان «خاطرات دوران گذشته» این موضوع را توضیح می دهد:

“اولین زندانی سیاسی که وارد زندان قصر شدند من و رحیم بودیم. آنها یک راهرو با حیاط به ما دادند، همه اتاق ها تخت و تخت دو نفره بود. من و رحیم گفتیم هر دو در یک اتاق می مانیم. فکر می کردیم که باید بمانند. لااقل یک نفر را بیاورند که با او صحبت کند، نه کتاب، نه هیچ چیز دیگری و ملافه به طور کلی تمیز بود. اینطور نبود، در ظاهر متمدن بود […] در قصر از هر لحاظ راحت بودیم. اولاً هنوز زندانی زیاد نبود، ما یک باغ جنگلی بزرگ داشتیم و باغبانی و درختکاری را خودمان انجام می دادیم. وقتی وارد شدیم پشه های زیادی وجود داشت و آنها را رد کردیم.»

در مورد اینکه آیا اولین اسیران کسر یوسف و رحیم بوده اند یا سرتیپ درگاهی بنا به روایت شریف به نظر می رسد اولین اسیران کسر بوده اند. زیرا پس از آوردن یوسف افتخاری و رحیم به تهران، چند روز در زندان شماره 2 نگهداری شدند. [موزه عبرت کنونی] مجردها را در میدان توپخانه زندانی می کنند و سپس به قصر می برند. یوسف می گوید: «چند روز بعد ما را به زندان تازه افتتاح شده قصر بردند. او از هیچ دری در قصر یاد نمی کند. در واقع در حین صحبت از زندانیانی که پس از او و رحیم حمد به زندان آورده شده اند:

«اولین زندانیانی که آوردند احمد هان همایون بیگ، سرهنگ نصرالله خان کلهر، ساموئل حییم و مشکین قلم بودند که نماینده کلیمیان بودند. […] آنها متهم به توطئه علیه جان شاه بودند […]. کم کم تعداد زندانیان زیاد شد، عشایر بیشتری وارد شدند. اکثرا رؤسایشان را به ما می سپارند و خودشان را به راهروهای بزرگ. با ورود انبوه عشایر و همه محکومین از جمله دزدان و سارقان و قاتلان بر تعداد زندانیان افزوده شد و تیفوس رایج شد. حتی دوستم حمد هم تیفوس گرفت.» (یوسف افتخاری، 72-74).

زندان قصر که چند سالی است به باغ موزه تبدیل شده است در خیابان پولیس قرار دارد.