بعدی- سعید الحاج، تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در الجزیره
به گزارش انتخابتو به نقل از الجزیره نت، در پی عملیات «طوفان مسجدالاقصی» و ادامه جنگ غزه و پیامدهای منطقهای آن، ترکیه و اسرائیل وارد مرحله تنش و خصومت شدند که بیشتر به صورت درگیری غیرمستقیم بود. اما نشانه های جدید در خصوص رفتار دو طرف نشان می دهد که آنکارا و تل آویو در حال سازماندهی محورها و ائتلاف های رقیب هستند و حتی ممکن است این ائتلاف ها در آینده با یکدیگر مقابله کنند.
طوفان مسجد الاقصی و فروپاشی روند عادی سازی ترکیه و اسرائیل
عملیات “طوفان الاقصی” در سال 2023 و زمانی که روابط ترکیه و اسرائیل تازه شروع به توسعه کرده بود، انجام شد. اردوغان چند هفته پیش در «خانه ترکیه» در نیویورک و در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل با نتانیاهو دیدار کرد و نزدیک به یک سال از برقراری مجدد روابط دیپلماتیک بین دو کشور می گذشت. اما پس از این، موضع ترکیه علیه اسرائیل در زمینه های سیاسی، اقتصادی و حقوقی به تدریج تشدید و گسترش یافت. از جمله می توان به شرکت در پرونده «نسل کشی» در دیوان بین المللی دادگستری و اعلام تعلیق تجارت اشاره کرد. این تغییر جهت، ترکیه را به یکی از اهداف اصلی انتقادات و تحریکات مستقیم اسرائیل تبدیل کرد.
با پیشروی جنگ اسرائیل به سمت لبنان، اردوغان گفت: «نیروهای اسرائیلی تنها دو ساعت با مرزهای ما فاصله دارند» و مجلس ملی کبیر ترکیه نشستی را برای بررسی راههای مقابله با تهدید اسرائیل برگزار کرد. آنکارا نیز جنگ علیه ایران را از منظر تهدیدی برای خود می نگریست و اقدامات آن را می توان در چارچوب تقویت توان دفاعی ترکیه و افزایش امنیت ترکیه در برابر حمله احتمالی اسرائیل درک کرد. علاوه بر این، حملات اسرائیل به سوریه نقاطی را نیز هدف قرار میداد که در برخی نقاط به ترکیه مربوط میشدند.
در حالی که اردوغان میگوید ترکیه باید قدرت خود را تقویت کند تا از تکرار رفتار اسرائیل علیه فلسطینیها جلوگیری کند و ضمن تشریح این دیدگاه، به نقش ترکیه در لیبی و قره باغ اشاره کرد، وزیر امور خارجه وقت اسرائیل، اسرائیل کاتز، او را به «سرنوشتی شبیه صدام حسین» تهدید کرد. در همان زمان، کمیته «ناگل» توصیه کرد که اسرائیل برای درگیری نظامی احتمالی با ترکیه در سالهای آینده آماده شود. از سوی دیگر، مقامات ترکیه بیش از پیش اسرائیل را به عنوان تهدید اصلی امنیت و ثبات منطقه معرفی می کنند و می گویند که اسرائیل با حملات مستقیم به بی ثباتی و تهدید در سوریه دامن می زند و از برخی بازیگران داخلی سوریه از جمله «هجری» و نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) حمایت می کند.
اگرچه دولت نتانیاهو بارها اعلام کرده است که از “نیروهای دموکراتیک سوریه” علیه ترکیه حمایت می کند، اما آنکارا تاخیر در ادغام “نیروهای دموکراتیک سوریه” در ارتش سوریه را به دلیل تکیه این نیروها به حمایت اسرائیل ارزیابی می کند. ترکیه در حالی که از یک سو بر انحلال این گروه و ادغام آن در ساختار رسمی نظامی سوریه اصرار دارد، از سوی دیگر با اشاره به گزینه اقدام نظامی مستقیم یا حمایت از دولت دمشق بر مواضع خود پافشاری می کند. در همین حال، ترکیه همچنان اسرائیل را عامل تشدید تنش و پیچیدهتر کردن صحنه سوریه میداند.
در همین زمینه، ترکیه اخیراً اعلام کرد که مایل است به «نیروی بینالمللی تثبیتکننده» بپیوندد که طبق برنامه ترامپ در غزه مستقر خواهد شد. این اقدامی است که ظاهرا توسط شخص ترامپ حمایت می شود، اما اسرائیل به شدت با آن مخالف است. گیدئون ساعار، وزیر امور خارجه اسرائیل، دلیل این مخالفت را «خصومت دیرینه اردوغان با اسرائیل» ارزیابی کرد.
موشک های اسپایک در دریای اژه؛ سایه نظامی بر رقابت یونان و ترکیه
در 22 دسامبر امسال دو رویداد همزمان اما در دو جهت متفاوت اتفاق افتاد: از یک سو نشست سه جانبه بین اسرائیل، یونان و قبرس یونانی در قدس اشغالی برگزار شد و از سوی دیگر هیئت بلندپایه ترکیه به دمشق پایتخت سوریه رفت. در نشست اورشلیم، نتانیاهو با نخست وزیر یونان و رئیس جمهور قبرس دیدار کرد تا درباره مسائل حساس منطقه گفت و گو کرده و همکاری های نظامی و امنیتی را با توجه به “تهدیدهای واقعی منطقه” تقویت کند.
نشانه های روشنی وجود داشت که هدف اصلی این نشست سه جانبه کنترل ترکیه بود. یکی از مهمترین نشانه های این امر، اعلام یونان مبنی بر استقرار سامانه های موشکی ضد زره دوربرد اسپایک که از اسرائیل خریداری کرده بود، در نیروی زمینی خود و استفاده از آنها در جزایر دریای اژه بود که نقطه حساس رقابت و درگیری با ترکیه است. آنها همچنین اعلام کردند که سه کشور “نیروی واکنش اضطراری مشترک” متشکل از 2500 سرباز را برای محافظت از “زیرساخت های حیاتی در شرق مدیترانه” تشکیل خواهند داد. منطقه ای که در سال های اخیر به منطقه اصلی تنش بین یونان و ترکیه تبدیل شده است. علاوه بر این، نتانیاهو بدون نام بردن از اردوغان، به طعنه آمیز به کسانی که به عقیده او “رویای تاسیس امپراتوری و تسلط بر سرزمین های ما را در سر می پرورانند” گفت: این رویا را فراموش کنید. این اتفاق نخواهد افتاد.
همزمان با این دیدار، هیئت بلندپایه ترکیه شامل هاکان فیدان وزیر امور خارجه، یاشار گولر وزیر دفاع و ابراهیم کالین مدیر سازمان اطلاعات به دمشق رفتند و با احمد الشورا رئیس جمهور سوریه دیدار کردند و سپس در چارچوب سازوکار «3+3» با مقامات سوری گفتگو کردند. همکاری های اقتصادی و تجاری محور اصلی این سفر را به منظور بهره مندی از لغو تحریم های آمریکا علیه دمشق، تقویت هماهنگی امنیتی و نظامی و پیگیری موضوع بازگشت آوارگان سوری تشکیل داد.
اگرچه ادغام “نیروهای دموکراتیک سوریه” در ساختار نظامی سوریه یکی از اولویت های ترکیه است، اما در کنفرانس مطبوعاتی مشترک هاکان فیدان و اسد الشیبانی به موضوع اسرائیل نیز به وضوح اشاره شد. هاکان فیدان با بیان اینکه دو طرف درباره «حملههای مکرر اسرائیل به خاک سوریه» گفتگو کردند، گفت که از اسرائیل میخواهند به سیاستهای «توسعهگرایانه» خود برای تضمین ثبات سوریه و کل منطقه پایان دهد.
ایجاد ائتلاف علیه ترکیه؛ از مدیترانه شرقی تا محور آتن
اگرچه دمشق و آنکارا در حال حاضر تلاش میکنند از درگیری مستقیم با اسرائیل اجتناب کنند، اما سختتر شدن مواضع تلآویو نگرانیها در مورد احتمال وقوع چنین درگیری را افزایش داده است. از آنجایی که ترکیه عملاً به هدف قرار دادن نقش، نفوذ و حضور اسراییل در سوریه واکنشی نشان نداده است، بر این باور است که بهترین پاسخ در این مرحله تقویت قدرت سوریه و کمک به ثبات آن است. همچنین هاکان فیدان با بیان اینکه آنکارا از مسیر گفتگو و مذاکرات بعدی بین سوریه و اسرائیل حمایت می کند، در همان کنفرانس خبری ابراز امیدواری کرد که «مذاکرات کنونی به نتیجه برسد» و پیشرفت در این مسیر برای ثبات سوریه و کل منطقه بسیار مهم است.
از سوی دیگر، مواضع رسمی و غیررسمی اسرائیل به گونه ای بیان می شود که ترکیه را به محور تحریک و هدف گیری تبدیل می کند. در چشم انداز امنیتی جدید اسرائیل پس از طوفان مسجد الاقصی، این اصل که تل آویو نباید منتظر وقوع یک تهدید باشد و هرگونه تهدید احتمالی را قبل از جدی شدن آن حذف کند، برجسته شد. از سوی دیگر، برخی از دشمنان منطقهای اسرائیل تضعیف شدهاند، اما از آنجایی که وضعیت جنگ با آنها هنوز به طور کامل حل نشده است، ترکیه به عنوان یک قدرت رقیب ممکن است در آینده به «دشمن بالقوه» تبدیل شود. همزمان، ارزیابیها از احتمال از سرگیری جنگ علیه لبنان و/یا ایران یا دیگر بازیگران منطقه برای «تکمیل مأموریت» افزایش یافت. به ویژه با توجه به اینکه دولت نتانیاهو به دنبال «بودجه جنگ» برای سال 2026 است و امسال نیز سال انتخابات در اسرائیل خواهد بود. انتخاباتی که رقابت رای در جامعهای که به شدت افراطیتر میشود را تشدید میکند.
اسرائیل بزرگترین برنده تحولات سوریه را ترکیه می داند و حتی پیشنهاد می کند که آنکارا حضور نظامی خود را در غزه حفظ کند. سرمایه ای که از منظر تل آویو می تواند اسرائیل را از شمال و جنوب در «محاصره» قرار دهد. به همین دلیل اسرائیل از طرق مختلف سعی در مهار و تضعیف ترکیه دارد. در این زمینه، اسرائیل یکی از محرک های اصلی «مجتمع گاز مدیترانه شرقی» بوده است. پارلمانی که در سال 2019 تأسیس شد و هدف نانوشته اصلی آن منزوی کردن ترکیه در شرق مدیترانه و سلب حقوق آن است، به طور متناقضی طولانی ترین خط ساحلی را در این منطقه دارد.
امروز با بهبود روابط ترکیه با کشورهای عربی و کاهش تنش آنکارا با اتحادیه اروپا، دولت نتانیاهو بیشتر بر دشمن قدیمی و سنتی ترکیه یعنی آتن تکیه کرده است. به همین دلیل، نتایج نشست سه جانبه و بهویژه ایجاد «نیروی مشترک واکنش اضطراری» را میتوان نوعی هشدار و پیام فشار به ترکیه دانست. پیامی که جنبه سیاسی دارد و حتی می تواند در میدان رنگی پیدا کند. اما آیا این بدان معناست که در سال 2026 جنگ مستقیمی بین ترکیه و اسرائیل رخ خواهد داد؟ نه، نه لزوما. زیرا عوامل بازدارنده جدی وجود دارد: قدرت نظامی دو طرف که هزینه درگیری را برای هر دو تقریباً سنگین و مشابه می کند و نقش ایالات متحده که عموماً با جنگ بین متحدان خود مخالف است. به خصوص زمانی که یونان، یکی از کشورهای عضو ناتو مانند ترکیه و آمریکا درگیر این موضوع است.
آمریکا در تلاش برای کاهش تنش بین ترکیه و اسرائیل است و سفیر این کشور در آنکارا حتی از احتمال توافقات اقتصادی که می تواند روابط بین دو طرف را بهبود بخشد صحبت کرد. با این حال، فعلاً امکان وقوع چنین اتفاقی وجود ندارد. بر اساس دادههای موجود، احتمال ادامه تعارض بهطور غیرمستقیم بیشتر است. درگیری که احتمالاً در سوریه متمرکز خواهد شد. در مقابل، رویارویی مستقیم یک احتمال طولانی مدت است تا کوتاه مدت. البته مگر اینکه تغییر جدی در سیاست آمریکا، نیات اسرائیل یا مواضع دیگر بازیگران منطقه ایجاد شود.