طلای وارداتی و نفت صادراتی؛ پادزهر تحریم های جدید

در حالی که رسانه های غربی شمارش معکوس برای بازگشت تحریم ها را به تصویر می کشند، نفتکش های ایرانی یکی پس از دیگری به سمت شرق حرکت کردند، انبارهای بانک مرکزی مملو از طلا و ارز تازه وارداتی شد و رکورد 10 ساله فروش نفت را شکست.

به گزارش اعتماد، این فقط یک تصادف نبود. این طرحی برای مقاومت در برابر فشار بی سابقه جهانی بود. اروپایی ها به بهانه نقض برجام توسط ایران، در اواخر شهریور 1404 خواستار بازگرداندن شش قطعنامه تحریمی سازمان ملل شدند.

این تصمیمات شامل ممنوعیت فروش تسلیحات و فناوری موشکی به ایران و محدودیت سفر و مالکیت اموال ده ها نفر بود، اما برخلاف اولین تصمیمات دهه 1980، خرید و فروش نفت را به صراحت تایید نکردند.

مقامات نفتی ایران همچنین تاکید کردند که «متن مکانیسم ماشه مستقیماً به فروش نفت اشاره نمی‌کند» و تحریم‌های قبلی آمریکا و اروپا (پس از ۲۰۱۸) حداقل تأثیر قابل‌توجهی بر صادرات نفت ایران نداشته است. با این حال، در این بین، اعلام آغاز روند تصمیم گیری مجدد، نوسانات جدی در بازار ارز داخلی ایجاد کرد. به این ترتیب در روزهای پایانی مهرماه نرخ دلار در بازار آزاد به یک میلیون و 151 هزار ریال رسید که رکوردی بی سابقه بود. این کاهش سریع ریال نشان می دهد که بخش قابل توجهی از تأثیر روانی تحریم ها در اخبار مربوط به مکانیسم ماشه قبل از اجرا اعمال می شود.

انباشت ذخیره

مقامات تصمیم گرفتند منابع ارزی کشور را از طریق بازارهای ارز جایگزین و طلا تقویت کنند تا با تکانه های نرخ ارز ناشی از فشار جدید مقابله کنند. واردات شمش طلا به میزان قابل توجهی افزایش یافت. آمار رسمی گمرک چین نشان می دهد که ایران تنها در دو ماهه نخست سال 2025 (دان و بهمن 1403) بیش از 2.25 تن طلای خام از چین وارد کرده و تقریباً 201 میلیون دلار برای آن پرداخت کرده است.

به گفته مقامات سابق بانک هنر و معادن، واردات طلای ایران در سال 1403 میلادی (تا پاییز 1403) به حدود 100 تن رسید که معادل بیش از 8 میلیارد دلار است که “مثبت ترین رقم در سال های اخیر” است. سیاست خرید طلای فیزیکی به جای بازگرداندن پول حاصل از صادرات نفت، تلاشی عمدی برای تقویت ذخایر ارزی و دور زدن تحریم های دلاری است.

به همین ترتیب، آمار رسمی ایران نشان می دهد که کمترین درآمد نفتی دهه گذشته در سال 1403 به ثبت رسیده است. به طوری که مجموع صادرات نفت کشور به 67 میلیارد دلار رسید که در شرایط تحریم رقمی بی سابقه است. از سوی دیگر در رسانه ها به نظر می رسد که نمایندگان مخفی دولت هند نیز در ماه های اخیر پیام هایی مبنی بر آمادگی برای خرید نفت ایران ارسال کرده اند.

یکی از اعضای کمیسیون انرژی مجلس ایران تایید کرد که دهلی نو درخواست رسمی از تهران برای خرید نفت از ایران داشته است و هند در 7 ماهه نخست سال 2025 نفت خام و محصولاتی به ارزش حدود 205 میلیون دلار از ایران وارد کرده است. این موضوع در رسانه ها نیز منعکس شد و نشان داد که از یک سو مشتریان قدیمی نفت ایران (چین) همچنان در خطر هستند و از سوی دیگر خریداران جدید (هند) نیز چشم به بازار ایران دوخته اند.

در واقع، در ماه‌های اول سال جاری، چین همچنان خریدار اصلی نفت ایران بود. واردات نفت خام ایران به کشور در مارس 2025 به رکورد بی سابقه بین 1.7 تا 1.8 میلیون بشکه در روز رسید. بنابراین تقریبا 90 درصد نفت صادراتی ایران متعلق به خریداران چینی است. این وابستگی و تعامل پیچیده با چین و حتی هند، کارشناسان را به این باور رسانده است که طرف های شرقی به طور جدی پشت ایران هستند و بعید است با تحریم های جدید همراه شوند.

صادرات نفت در اوج جنگ اقتصادی

در حالی که فشار بر اقتصاد ایران تشدید می شود، بخش نفت این کشور بدون کاهش یا حتی کندی به رکوردشکنی خود ادامه می دهد. آمارهای تحلیلی کنونی نشان می دهد که در ژوئن 2025 (خرداد 1404) میانگین صادرات نفت خام ایران به 1.8 میلیون بشکه در روز رسیده است. این بالاترین رقمی است که در دوران اخیر در تاریخ ایران دیده شده است.

این موفقیت بی‌سابقه نتیجه ده‌ها اقدام فنی و دیپلماتیک – از ارسال نفت‌کش‌ها به بازارهای مختلف تا بهره‌برداری از بنادر و خطوط لوله جدید – و مدیریت فشار تحریم‌ها بود. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، متوسط ​​صادرات نفت ایران در نیمه اول سال ۲۰۲۵ حدود ۱.۷ میلیون بشکه در روز بوده است. این بدان معناست که تجربه سخت تحریم ها مسیر خود را تغییر داد و حتی امکان جهش صادرات را در دوره تشدید تحریم ها فراهم کرد.

این رکوردها با افزایش قابل توجه تولید نفت ایران در سال گذشته همراه است. تا جایی که مسئولان وزارت نفت به رکوردشکنی در تولید و صادرات نفت در دهه اخیر افتخار می کنند. به اعتراف خودشان نقش ویژه کارگران صنعت نفت و وزیر نفت در حفظ روند صعودی صادرات، کلید اصلی این تاب آوری بوده است.

علاوه بر این، آمار مراکز تحقیقاتی نشان می‌دهد که ایران پس از کاهش صادرات به پایین‌ترین سطح نیمه اول سال ۲۰۲۰ (حدود ۰.۴ میلیون بشکه) در روز، حدود ۱.۵ میلیون بشکه در روز نفت صادر می‌کند. این حجم صادرات (بیش از سه برابر اوج در سال های تحریم 2021-2020) عمدتاً ناشی از سیاست نگاه شرق بوده است. چین و سایر خریداران آسیایی نیاز خود به نفت ایران را با تخفیف های ویژه (روزانه بیش از 2.6 میلیون بشکه محصولات هیدروکربنی شامل نفت خام و فرآورده ها اعلام می شود) تامین کرده اند.

در این صورت، برخلاف انتظار آمریکا که قصد داشت صادرات نفت ایران را به صفر برساند، اقتصاد ایران از ظرفیت خود برای فروش نفت به بازارهای جایگزین در حداکثر سطح استفاده کرد. عدم فروش نفت ایران در بازارهای جهانی حداقل در چند ماه اخیر اتفاق نیفتاده است و به نظر می رسد حمایت همه جانبه منابع نفتی و ارزی برای دور زدن تحریم ها یکی از دلایل اصلی شکستن رکوردهای جدید بوده است.

شرکای قابل اعتماد ایران

چرا ماشه صادرات نفت ایران را مختل نکرد؟ چین و روسیه آشکارا با تحریم های جدید مخالف بودند. پکن و مسکو قبلاً تصریح کرده اند که تحریم های یکجانبه علیه ایران را نمی پذیرند و از بازگشت محدودیت های سازمان ملل حمایت نمی کنند.

واسیلی نبنزیا، نماینده دائم روسیه در سازمان ملل تاکید کرد: بازگشت تحریم ها را به رسمیت نمی شناسیم. این موضع رسمی به این معناست که نه تنها مسکو، بلکه چین نیز اقداماتی مانند توقیف نفتکش های ایرانی را به رسمیت نمی شناسد.

در عمل، چین به خرید نفت ایران هر ماه ادامه داد. در مارس 2025، واردات چین از ایران به یک رکورد رسید و پالایشگاه های خصوصی چین صدها هزار بشکه نفت ایران را در انبارهای خود انباشته کردند. این حجم بالای خرید به ویژه به دلیل مخالفت چین با تحریم های یکجانبه آمریکاست و تحلیلگران را بر آن داشته تا بگویند پکن “بزرگترین مصرف کننده نفت ایران” است و احتمالا به نام منافع خود از سیاست تحریمی جدید غرب خارج می شود.

در نتیجه، صنعت نفت ایران به لطف حمایت قابل توجه مشتریان شرقی تا حد زیادی توانسته است از محدودیت های کشتیرانی و بانکی ایالات متحده فرار کند. علاوه بر این، روابط با روسیه و بلوک های اقتصادی اروپایی و آسیایی نیز به ایران امتیاز داد. علاوه بر همکاری‌های نظامی-فناوری (مانند تامین قطعات پهپاد و موشک)، در زمینه تجارت نیز تحولاتی رخ داده است.

به عنوان مثال، قرارداد تجارت آزاد که در سال 2023 بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (از جمله روسیه و بسیاری از کشورهای دیگر) امضا شد، از ابتدای سال 2025 وارد فاز اجرایی می شود و با حذف تعرفه ها می توان اقتصاد ایران را در برابر تحریم های خارجی ایمن کرد. تهران همچنین روابط سنتی خود را با همسایگان شرقی خود (عراق، افغانستان، کشورهای آسیای میانه و ترکیه) تقویت کرده است تا از مسیرهای جدید برای صادرات انرژی و مبادلات مالی استفاده کند. به طور کلی طی چند ماه گذشته، مقامات کشور تلاش کرده اند با تنوع بخشیدن به شرکای تجاری و ایجاد مکانیسم های تجاری غیردولتی (مانند معاملات ارزی به یوان چین یا روپیه هند)، تأثیر تحریم های بین المللی را به حداقل برسانند.

راه حل

در این ضرب المثل اقتصادی، وضعیت کنونی ایران به « نیزه تحریم و سپر مقاومت» شباهت دارد. تحریم های جدید سازمان ملل بار دیگر تهران را در محاصره سیاسی-اقتصادی قرار داد، اما ایران با تدارکات قبلی و حمایت شرکای شرقی خود، بسیاری از کودتاها را خنثی کرد.

آمارها و تحلیل های رسمی نشان می دهد که فروش نفت کشور کاهش چندانی نداشته است، درآمدهای نفتی در سال گذشته رکوردشکنی کرد و مبادلات تجاری با چین، هند و روسیه همچنان ادامه دارد. خرید بی سابقه طلا و ارز از چین، تلاش برای افزایش فروش نفت خام و کاهش بدهی های بین المللی و تلاش برای توسعه روابط راهبردی با بلوک شرق نمونه هایی از راهکارهای تهران در این جنگ اقتصادی است.

اما هنوز مشکلات زیادی پیش روی ماست. تحلیلگران هشدار می دهند که هر چقدر هم که ایران بتواند در حال حاضر بر محدودیت ها غلبه کند، فشارهای داخلی ناشی از تورم، کسری بودجه و ناامنی تضمینی برای بهبود اقتصادی نخواهد بود. رسانه‌های بزرگ بین‌المللی نیز کم و بیش متفق القول هستند که بقای ایران و غلبه بر مانع صادرات شگفت‌انگیز بود که برنامه‌ریزان غربی آن را دست کم گرفتند.

از این پس وضعیت مشابهی وجود دارد: ایران ممکن است در کوتاه مدت بر محدودیت‌های جدید غلبه کند، اما ادامه این شرایط تأثیری بر اقتصاد و سیاست داخلی نخواهد داشت. مسیر پیش رو، بر اساس داده های رسمی و ارزیابی رسانه ای منصفانه، نشان می دهد که تهران برای غلبه بر گلوگاه تحریم ها به ترکیبی از دیپلماسی هوشمند، مدیریت مالی دقیق و افزایش تولید داخلی نیاز دارد. اینها سیاست هایی هستند که کلید موفقیت نسبی ایران در برخورد با «مکانیسم ماشه» هستند.