ازدواج کاباییانی: یکی از آثار چشمگیر نمایشگاه «چشم در چشم» موزه هنرهای معاصر که تا پایان آذرماه پذیرای بازدیدکنندگان است، داستانی منحصربفردتر و جذاب‌تر از بقیه دارد. لطافت رنگ ها و جزئیات زیبا به همراه داستان های غیرواقعی و غیر مستند جالبی که به او نسبت داده می شود، این پرتره را به معمایی تبدیل کرده است که توجه همگان را به خود جلب می کند.
داستانی متفاوت از پرتره ناصرالدین شاه
پرتره کمال الملک از ناصرالدین شاه، همراه با شایعاتی مبنی بر اینکه این اثر پس از ترور شاه گرفته شده و بعداً این اثر مرمت شده است، در روزهای اخیر بحث و توجه را به خود جلب کرده است. اما کارشناسان هنر پژوهی قاجار این شایعات را تکذیب کردند و روایت دقیق تری از این اثر بیان کردند.
طبق اسناد و مدارک، به ویژه کتاب پرتره های سلطنتی قاجار، دو نسخه از این نگاره با امضای کمال الملک موجود است. یکی در لندن و دیگری در موزه هنرهای معاصر نگهداری می شود. جالب ترین چیز این است که این پرتره بر اساس یک عکس ساخته شده است.
بیایید به عکاسی برگردیم. راز پشت پرتره
یکی از ویژگی های متمایز این اثر این است که بر اساس عکاسی خلق شده است. عکس مورد بحث که توسط کمال الملک کشیده شده است، شاه را با لباس نظامی و کمربند مخصوص نشان می دهد و پس زمینه ای ساده دارد. این شباهت در هر دو نسخه جدول به وضوح دیده می شود. نکته جالب دیگر استفاده از جواهرات واقعی در تصویر است که امروزه در موزه جواهرات بانک مرکزی نگهداری می شود. کتیبه «شیر و خورشید» روی کلاه خود شاه، تأییدی بر ایرانی بودن این اثر است.
نقاش کیست؟
نسیمی هنرمندانه در کوچه های آرام و کثیف کاشان می وزید که سرنوشت نقاشی ایرانی را تغییر داد. محمد غفاری که بعدها به کمال الملک شهرت یافت، از کودکی با قلموی کوچک و قلبی بزرگ دنیایی از احساسات را روی بوم نقاشی می کرد.
کمال الملک در جوانی با استعداد باورنکردنی خود وارد دربار ناصرالدین شاه شد و به سرعت عنوان نقاش شاه را به خود اختصاص داد. او آثاری مانند پرتره عتیزاد السلطنه در کاخ گلستان و سایر پرتره های کاخ و همچنین نقاشی معروف تالار آینه را خلق کرد که مورد تحسین جهانی قرار گرفت. با این حال، این هنرمند آزاد اندیش نمی خواست کاخ تنها مکان نقاشی های تشریفاتی او باشد.
پس از قتل ناصرالدین شاه از محیط مجلل و محدود کاخ دلزده شد و همین امر او را به اروپا کشاند. او در سفر به پاریس و رم با آثار استادان بزرگی چون رامبراند و ورمیر آشنا شد و از واقع گرایی آنها شگفت زده شد. او آموخت که هنر باید واقعیت زندگی را فراتر از شکوه و جلال کاخ منعکس کند.
کمال الملک پس از بازگشت، کمتر برای اشراف نقاشی کشید و بیشتر به تربیت نسل بعدی هنرمندان ایرانی پرداخت. او با تأسیس مدرسه صنعتی مسترفه، هنر را از انحصار کاخ خارج کرد. نقاشی هایی چون «تالار آینه» و «استخر» عمق نگاه او به زندگی و واقعیت را نشان می داد. در این آثار بازی نور و سایه و توجه به جزئیات، بیننده را به دنیایی واقعی اما شاعرانه می برد.
کمال الملک با خلق بیش از 170 اثر، از جمله شاهکارهایی چون «تالار آینه» و «هوزخانه»، سبک منحصر به فردی از رئالیسم را در هنر ایران پایه گذاری کرد. او زندگی را با جزئیات و با صداقت ترسیم کرد و هنر را وسیله ای برای بیان حقیقت قرار داد.
کمال الملک که در سال های آخر عمر در کنار مزار عطار نیشابوری زندگی می کرد، هنر خود را در سکوت و آرامش به کمال رساند. مرگ او پایانی نبود. برعکس، آغاز ابدیت بود. شاهکارهای او مانند پرتره‌های شاهان قاجار، نقاشی‌هایی درباره زندگی روزمره و تالار آینه هنوز زنده است و حکایت از هنرمندی دارد که هنر را از حصار قدرت نجات داد و به دل زندگی آورد.
مقام سلطنتی
هنر پرتره در دوره قاجار، به ویژه در دوره ناصرالدین شاه، مرحله جدیدی از نقاشی ایرانی را رقم زد. این دوره شاهد تغییرات اساسی در نگرش هنری بود. جایی که عکاسی به عنوان یک رسانه نوظهور، تسلط انکارناپذیری بر هنر نقاشی پیدا کرد. کمال الملک، یکی از مهم ترین هنرمندان این دوره، با خلق پرتره هایی فراتر از بازنمایی چهره، نقش مهمی در تثبیت رئالیسم در نقاشی ایرانی ایفا کرد. در مجموع این آثار نه تنها نشان دهنده ویژگی های فردی و روانی شاه است، بلکه به تحولات مهمی در هنر چهره پردازی در دوره ناصری اشاره می کند.
یکی از برجسته ترین آثار کمال الملک، پرتره ناصرالدین شاه است که اکنون در گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران نگهداری می شود.
کمال الملک در این اثر به جای تأکید بر شکوه آرمان سلطنتی که در آثار هنرمندان پیشین دیده می شد، پادشاه قرون وسطی را با نگاهی متفکر به تصویر کشید.
تحولی در پرتره قاجار
در دوره قبل از ناصرالدین شاه، نقاشی های سلطنتی بیشتر بر بازنمایی ایده آل پادشاهان متمرکز بود.
پرتره های فتحعلی شاه که در آنها چهره خیالی و آراسته شاه ارائه شده است، نمونه بارز این سبک است. اما با ورود عکاسی به ایران در دوره ناصری، نگاه هنری تغییر کرد. آرمان گرایی جای خود را به رئالیسم داد و هنرمندانی مانند کمال الملک سعی کردند نقاشی های خود را با استانداردهای عکاسی مطابقت دهند.
پرتره ناصرالدین شاه این تحول را به خوبی نشان می دهد. جزئیات ظریف در لباس ها، نشان های نظامی و جواهرات، واقعیت های آن دوره را منعکس می کند. به عنوان مثال، کت و کمربند نظامی پادشاه با دقت منحصر به فردی کشیده شده است. با این حال، آنچه این اثر را فراتر از یک بازنمایی صرف می کند این است که کمال الملک می تواند جنبه های روانی شخصیت شاه را نشان دهد.
شاه در این پرتره دیگر فرمانروای قدرتمند و دوردستی نیست. چهره او نشان دهنده شخصیتی انسانی تر و حتی متفکرتر است. انگار نقاش می خواست احساسات و دغدغه های پنهانی شاه را به تصویر بکشد.
کمال الملک
دو نسخه از یک شاهکار
بر اساس شواهد تاریخی، کمال الملک بیشتر آثار خود را در دو نسخه خلق کرده است: یکی برای دربار و دیگری برای هدایا یا نمایشگاه های خارج از کشور. این پرتره نیز از این قاعده مستثنی نیست. بر اساس ارجاع به کتاب «ژولین ربیع» با ترجمه علیرضا بهارلو و کیانوش مشتی، نسخه‌ای از این اثر در موزه هنرهای معاصر تهران و نسخه‌ای در مجموعه‌ای خصوصی در لندن نگهداری می‌شود. در سال 1999 در نمایشگاهی به نمایش گذاشته شد. هر دو اثر با تاریخ 1307 هجری قمری امضا شده اند و ترکیب بندی و رنگ های مشابهی دارند.
مسیر پرتره به موزه هنرهای معاصر
بیشتر آثار دوره ناصری حکمت را باید در کاخ گلستان یافت. پس چگونه این اثر به موزه هنرهای معاصر راه یافت و پس از انقلاب در کنار پرتره نگاران برجسته جهان به نمایش گذاشته شد؟ این اثر اولین بار در سال 1356 در افتتاحیه موزه هنرهای معاصر تهران به نمایش گذاشته شد.
گفته می شود این اثر در همین نمایشگاه به مجموعه موزه اضافه شده است. کشف این تابلو در گنجینه موزه فرصت فوق العاده ای برای مشاهده سیر تحول بصری هنر ایران از دوره قاجار تا مدرنیسم فراهم کرد.
این پرتره علاوه بر ارزش هنری، به عنوان یک سند تاریخی نیز حائز اهمیت است. سبک لباس و تزئینات شاه نشانه هایی از نظامی گری و نفوذ از فرهنگ اروپایی ایران را نشان می دهد. این جزئیات نه تنها بیانگر شرایط اجتماعی و سیاسی آن زمان است، بلکه بیانگر حس رئالیسم هنری کمال الملک و اهمیت جزئیات است.
۴۷۲۳۲
گردآوری شده از رسانه خبر آنلاین