انتخابتو، مصرف دارو یکی از مراحل اصلی درمان بیماری ها و بازیابی سلامتی است. این عمل تنها زمانی موثر است که طبق تجویز پزشک، تحت نظر و با رعایت اصول علمی انجام شود. امروزه وضعیتی که به «مصرف خودسرانه و غیرمنطقی مواد مخدر» معروف است به مشکلی رایج در بسیاری از خانواده ها تبدیل شده است. علاوه بر ایجاد اختلال در روند درمان، مشکلی است که در درازمدت می تواند سلامت افراد را به طور جدی تهدید کند. اگر بیمار بدون مشورت با پزشک از دارو استفاده کند، ممکن است مواد شیمیایی فعال دارو وارد مناطق حساس بدن شود که مستعد آسیب هستند. این فرآیند می تواند منجر به عواقب جدی مانند خونریزی گوارشی، کاهش سلول های خونی، بدتر شدن عفونت ها و ایجاد مقاومت میکروبی به ویژه در استفاده از مسکن ها و آنتی بیوتیک ها شود.
مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک ها یکی از مشکلات جدی نظام سلامت در ایران و بسیاری از کشورهای جهان است. چالشی که در سال های اخیر با افزایش روزافزون مراجعه بیماران به داروخانه ها و استفاده از داروها بدون تجویز پزشک به وجود آمده است. آنتی باکتریال در بیماری هایی که ماهیت ویروسی دارند ابعاد وسیع تری پیدا کرده است. اگرچه آنتی بیوتیک ها یکی از تاثیرگذارترین دستاوردهای علمی در تاریخ پزشکی به شمار می روند و نقش مهمی در کاهش مرگ و میر ناشی از عفونت های باکتریایی ایفا می کنند، اما امروزه استفاده نادرست، غیر ضروری و غیر اصولی آنها به یکی از تهدیدات سلامت عمومی تبدیل شده است. گزارش ها نشان می دهد که مقاومت آنتی بیوتیکی که نتیجه مستقیم مصرف خودسرانه و غیرمنطقی این داروهاست، سالانه تعداد زیادی از بیماران را در معرض درمان های طولانی مدت، استفاده از داروهای قوی تر، بستری شدن مکرر در بیمارستان و حتی خطر مرگ قرار می دهد.
علاوه بر این پیامدهای مستقیم، بار اقتصادی ایجاد شده توسط مقاومت آنتی بیوتیکی نیز مهم است. طولانی شدن مدت درمان، نیاز به داروهای گران‌تر، مراجعات مکرر به مراکز درمانی، افزایش هزینه‌های بستری در بیمارستان و کاهش اثربخشی داروهای رایج، فشار زیادی بر خانواده‌ها و سیستم مراقبت‌های بهداشتی وارد می‌کند. سازمان بهداشت جهانی در گزارش های متعددی نسبت به تبدیل شدن مقاومت میکروبی به یک «بحران جهانی» هشدار داده و مصرف غیرضروری آنتی بیوتیک را یکی از عوامل اصلی این تهدید معرفی کرده است.
در چنین شرایطی، آگاه سازی جامعه از عوارض مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک، اصلاح باورهای نادرست و تقویت فرهنگ مصرف منطقی دارو بیش از هر زمان دیگری ضروری است. این گزارش با هدف بررسی علمی پیامدهای مصرف غیر منطقی آنتی بیوتیک ها و تبیین راهکارهای کاهش مقاومت میکروبی تهیه شده است. در زیر نظرات یک داروساز بالینی و یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در این زمینه آورده شده است.
بر اساس گزارش های رسمی، مصرف آنتی بیوتیک ها در سال های اخیر به یکی از مهم ترین عوامل مقاومت باکتریایی در ایران و جهان تبدیل شده است. از سوی دیگر، بسیاری از بیماران تصورات نادرستی در مورد اثربخشی آنتی بیوتیک ها در عفونت های ویروسی مانند سرماخوردگی دارند که یکی از دلایل اصلی مراجعه مستقیم به داروخانه ها و درخواست داروهای بدون نسخه است. این تصور غلط که “هر تب یا التهابی را می توان با آنتی بیوتیک درمان کرد” نه تنها اشتباه است، بلکه به یکی از بزرگترین تهدیدات سلامت عمومی در سال های آینده تبدیل شده است. ابعاد مختلف این موضوع، نقش خانواده ها در مصرف منطقی دارو، دشواری های تشخیص نادرست عفونت ها، نحوه صحیح مصرف آنتی بیوتیک ها و خطرات مصرف همزمان مسکن و آسپرین مورد بررسی قرار می گیرد. سید محمدرضا طباطبایی، داروساز بالینی گفتگویی داشتیم که مشروح آن را در ادامه می خوانید:
ایمنا: چه عواملی باعث کاهش مصرف خودسرانه و غیرمنطقی دارو در خانواده ها می شود؟
طباطبایی: مهمترین عامل در کنترل مصرف خودسرانه مواد، آگاهی صحیح مردم از مفهوم «مصرف منطقی مواد» است. این مفهوم دارای سه جزء اساسی است: انتخاب داروی مناسب با توجه به شرایط بالینی بیمار، انتخاب دوز مناسب و انتخاب مدت زمان مناسب درمان. تمام این شرایط تنها در صورتی امکان پذیر است که پزشک داروی مناسب را با توجه به تشخیص صحیح، سابقه بیماری، شرایط فیزیولوژیکی و نوع عفونت تجویز کند.
اولین اشتباهی که معمولاً در روند درمان مشاهده می شود، دخالت افراد غیرمتخصص در تشخیص است. افرادی مانند خود بیمار، اعضای خانواده او یا افرادی که تجربیات مشابهی داشته اند. در چنین حالتی دارویی انتخاب می شود که با شرایط بیمار همخوانی نداشته باشد که ممکن است عوارض جانبی، تشدید بیماری و یا تاخیر در شروع درمان صحیح ایجاد کند. به همین دلیل آموزش عمومی اصول تجویز و مصرف دارو باید در اولویت سیاست های سلامت قرار گیرد.
ایمنا: مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک در عفونت های ویروسی چه پیامدهایی دارد؟
طباطبایی: شاید رایج ترین اشتباه در بین بیماران استفاده از آنتی بیوتیک ها در درمان بیماری های ویروسی باشد. نمونه بارز این رفتار این است که مردم به داروخانه ها مراجعه می کنند و از داروهایی مانند آموکسی سیلین و آزیترومایسین برای سرماخوردگی و آنفولانزا درخواست می کنند. آنتی بیوتیک ها فقط در برابر عفونت های باکتریایی موثر هستند، نه عفونت های ویروسی. بنابراین استفاده از آن در بیماری های ویروسی فایده ای ندارد.
استفاده غیر منطقی از آنتی بیوتیک ها پیامدهای مهم بسیاری دارد. اولین مورد افزایش خطر مقاومت میکروبی است. به عنوان مثال، اگر بیمار بدون دلیل در طول سرماخوردگی آزیترومایسین مصرف کند، ممکن است چند ماه بعد یک عفونت باکتریایی واقعی ایجاد شود. سپس همان دارو دیگر اثری نخواهد داشت زیرا باکتری ها در برابر آن مقاوم شده اند. این امر روند درمان را دشوار و گاهی خطرناک می کند.
مشکل دیگر، آسیب است میکروبیوم برای بدن طبیعی است؛ این به معنای مجموعه ای از باکتری های مفید است که نقش محافظتی در روده، پوست و سایر قسمت های بدن دارند. از بین بردن این باکتری ها به دلیل استفاده نادرست از آنتی بیوتیک ها می تواند منجر به عفونت های جدید، مشکلات گوارشی و تضعیف سیستم ایمنی شود.
ایمنا: اگر بیمار آنتی بیوتیک کمتر یا بیشتر از مقدار تجویز شده مصرف کند چه عواقبی در پی خواهد داشت؟
طباطبایی: دوز صحیح در درمان آنتی بیوتیکی بسیار مهم است. اگر بیمار بیش از مقدار تجویز شده دارو مصرف کند، احتمال عوارض جانبی به طور چشمگیری افزایش می یابد. به عنوان مثال، آزیترومایسین می تواند در برخی موارد باعث اختلال در ریتم قلب شود. این مشکل در بیماران با سابقه بیماری قلبی یا افرادی که از داروهای دقیق استفاده می کنند، خطرناک تر است.
از طرفی مصرف کمتر از مقدار تجویز شده نیز مضر است. زمانی که مقدار دارو برای رسیدن به غلظت درمانی کافی نباشد، باکتری ها به طور کامل از بین نمی روند و این بهترین شرایط برای ایجاد مقاومت باکتریایی است. در نتیجه بیماری به طور کامل درمان نمی‌شود و بیمار وارد چرخه‌ای می‌شود که در آن درمان با شکست مواجه می‌شود، عفونت شعله‌ور می‌شود و از داروهای گران‌تر و قوی‌تر استفاده می‌شود. بحث برانگیزتر بودن
ایمنا: درمان آنتی بیوتیکی چقدر طول می کشد و چه زمانی باید دارو را عوض کرد؟
طباطبایی: یکی از اصول اساسی درمان عفونت های باکتریایی این است که علائم بیمار معمولاً طی 48 تا 72 ساعت پس از شروع آنتی بیوتیک بهبود می یابد. اگر علائم تب، درد، التهاب یا عفونت بعد از این مدت قابل کنترل نباشد یا بدتر شود، آنتی بیوتیک انتخابی احتمالاً نامناسب است.
در چنین حالتی، پزشک باید دارو را به یک آنتی بیوتیک قوی تر یا با طیف گسترده تر تغییر دهد یا حتی به تشخیص های جایگزین متوسل شود. گاهی اوقات علائمی که به عنوان عفونت باکتریایی تشخیص داده می شوند ممکن است در واقع به دلیل مشکل دیگری ایجاد شوند. بنابراین اگر علائم بعد از سه روز ادامه پیدا کند، یک علامت هشدار دهنده مهم است و باید دوباره معاینه شود. در چنین مواردی، ادامه مصرف خودسرانه همان دارو تنها باعث اتلاف وقت و افزایش خطر مقاومت میکروبی می شود.
من: با توجه به استفاده روزافزون از آنتی بیوتیک های اختیاری و نقش آنها در ایجاد مقاومت میکروبی، مهم ترین پیامدهای این رفتار در مقیاس فردی و سلامت عمومی چیست و چه سیاست هایی می تواند از ادامه این روند خطرناک جلوگیری کند؟
طباطبایی: بحران مقاومت میکروبی زمانی رخ می دهد که باکتری ها در برابر اثرات آنتی بیوتیک ها مقاوم شده و توانایی این داروها در از بین بردن عامل بیماری زا کاهش می یابد. این فرآیند معمولاً زمانی اتفاق می‌افتد که بیمار دارو را کمتر یا بیشتر از حد مجاز یا در دوزهای نامناسب بدون نیاز واقعی مصرف کند. در حالی که بسیاری از مردم فکر می کنند مصرف آنتی بیوتیک ها می تواند هر تب، التهاب یا گلودردی را درمان کند، بیشتر این علائم ناشی از بیماری های ویروسی مانند سرماخوردگی و آنفولانزا است و چنین بیماری هایی معمولاً نیازی به آنتی بیوتیک ندارند. این تصور غلط منجر به استفاده گسترده از داروهایی مانند آموکسی سیلین و آزیترومایسین بدون تجویز متخصص شده و به مرور زمان باکتری هایی تشکیل می شوند که به بسیاری از آنتی بیوتیک ها پاسخ نمی دهند.
از سوی دیگر، مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک ها نیز می تواند منجر به تخریب شود. میکروبیوم منجر به بدن طبیعی می شود. مجموعه ای از باکتری های مفید که نقش حیاتی در حفظ تعادل ایمنی و گوارشی در روده ها، پوست و سیستم های مختلف بدن دارند. زمانی که این تعادل به دلیل مصرف غیرضروری آنتی بیوتیک به هم بخورد، فرد مستعد ابتلا به عفونت های ثانویه، اسهال، حالت تهوع، مقاومت دارویی و حتی اختلالات گوارشی مزمن می شود. علاوه بر این، مصرف بیش از حد آنتی بیوتیک ها در کودکان، سالمندان و بیماران مبتلا به بیماری های زمینه ای می تواند عوارض جدی تری ایجاد کند و توانایی بدن در مبارزه با بیماری ها را تضعیف کند.