انتخابتو، در دنیای پرتنش امروز دیگر سلامت روان محدود به روان درمانی و داروهای شیمیایی نمی شود، بسیاری از مردم به دنبال راه های طبیعی تر، رادیکال تر و شخصی تر برای تنظیم خلق و خوی خود هستند و طب سنتی ایران با قدمت هزاران ساله خود، یکی از منابع غنی برای مطالعه مفهوم خلق و خو و عوامل موثر بر آن است که نه تنها به سیستم و بدن، بلکه در یک سیستم و بدن، بلکه در یک سیستم خاص، بلکه به محیط زیست می نگرند.
در این نظام، خلق و خوی فردی نقش محوری دارد و مزاج ها نه تنها ویژگی های فیزیولوژیکی، بلکه حالات روانی، رفتار اجتماعی و حتی تصمیم گیری را نیز شکل می دهند. یک فرد اصیل می تواند پرانرژی و تندخو باشد، در حالی که یک فرد خونسرد می تواند آرام و تنبل باشد و این تقسیم بندی ها اگرچه به ظاهر ساده است اما در عمل می تواند قوانین دقیقی برای تنظیم تغذیه، خواب، حرکت و حتی روابط اجتماعی باشد.
طب سنتی بر این باور است که تغذیه ابزاری برای تنظیم خلق و خو است، که تنها دادن کالری و غذاهای گرم و خشک می تواند در افراد حساس باعث تحریک پذیری شود، در حالی که غذاهای سرد و مرطوب نیز می تواند باعث بی حالی یا افسردگی شود و این دیدگاه افراد را به سمت طراحی رژیم های غذایی شخصی سوق می دهد که نه تنها بدن، بلکه ذهن را نیز تغذیه می کند.
در طب سنتی استرس نه تنها یک واکنش روانی، بلکه اختلال در تعادل مخلوط تلقی می‌شود و راه‌حل‌های پیشنهادی برای کاهش آن بر خلاف درمان‌های مدرن که معمولاً به کار می‌روند شامل گیاهان آرامبخش، بهبود خواب و اجتناب از محرک‌های خلقی است. محور دارو بر بازگرداندن تعادل طبیعی بدن و ذهن تاکید دارد.
از طرفی آلودگی هوا که یکی از عوامل محیطی است می تواند مزاج را خراب کند، طب سنتی هوای آلوده را خراب می کند و عامل غلبه سودا است. خلط می دانیم که با افسردگی، اضطراب یا بی حوصلگی همراه است و این دیدگاه ما را به طراحی سبک زندگی متناسب با شرایط محیطی هدایت می کند.
به طور کلی، طب سنتی ممکن است مدل جدیدی برای تنظیم خلق و خو در زندگی مدرن ارائه دهد. شخص گراجامع نگر و سازگار با علم روز است و در این زمینه به نقش مزاج های چهارگانه در شکل گیری خلق و خو و رفتار فردی، تأثیر نوع تغذیه بر تعادل روانی و پیدایش حالات خلقی، تعریف و درمان استرس از دیدگاه طب سنتی و ارتباط آن با خلق و خو، آلودگی هوا به عنوان عاملی بر کاربرد آن در سلامت روانی و آموزش طب سنتی می پردازد. در سبک زندگی مدرن بهنام یوسفیان، پزشک و متخصص طب سنتی گفتگویی داشتیم که در ادامه می خوانید.
ایمنا: چهار مزاج در طب سنتی چه ارتباطی با رفتار و خلق و خوی افراد دارد؟
یوسفیان: در طب سنتی مزاج ها (سرد، گرم، خشک و تر) نه تنها ویژگی های جسمانی افراد را شکل می دهد، بلکه حالات روحی و رفتاری آنها را نیز شکل می دهد. افراد دارای مزاج گرم و خشک (صفراوی) عموماً پرانرژی، سریع و گاهی اوقات پرتنش هستند، در حالی که افراد دارای مزاج سرد و مرطوب (بلغمی) آرام، کند و گاهی افسرده توصیف می شوند و این تمایزات بر اساس مشاهدات بالینی و تجربی رخ داده است
از دیدگاه روانشناسی مدرن این الگوها تا حدی با تیپ های شخصیتی سازگار است، مثلاً افراد صفراوی شبیه تیپ های برون گرا و فعال هستند، در حالی که افراد بلغمی به درون گراهای آرام نزدیک هستند، البته طب سنتی تاکید دارد که با تنظیم تغذیه، خواب، حرکت و داروهای گیاهی می توان مزاج را تغییر داد و خلق و خو را متعادل کرد.
در منابع طب سنتی، تغییرات خلقی مانند عصبانیت، غمگینی، کسالت یا بی قراری اغلب نشانه تسلط یا اختلال خلقی تلقی می شود و به عنوان مثال غلبه سودا (سرد و خشک) می تواند منجر به وسواس، اضطراب یا افسردگی شود و در این دیدگاه درمان فقط روان درمانی نیست، بلکه اصلاح خلق از طریق سبک زندگی است.
این دیدگاه کل‌نگر، طراحی برنامه‌های شخصی‌سازی شده برای سلامت روان را امکان‌پذیر می‌سازد و به‌ویژه در زمان‌های پر استرس امروز، بازگشت به دانش خلق و خو می‌تواند ابزاری برای خودشناسی و تنظیم خلق باشد.
ایمنا: چه غذاهایی باعث تقویت خلق و خو یا افزایش تحریک پذیری می شود؟
یوسفیان: طب سنتی غذا را یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر خلق و خو می‌داند و غذاهای تند و خشک مانند فلفل، سیر، گوشت قرمز و ادویه‌ها در افراد صفراوی باعث تحریک‌پذیری و تحریک‌پذیری می‌شوند، در حالی که غذاهای سرد و مرطوب مانند لبنیات، خیار، کاهو و ماهی می‌توانند باعث بی‌حالی، افسردگی و کندی ساق پا شوند.
غذاهایی که تعادل خلقی را حفظ می کنند اغلب شامل غلات کامل، سبزیجات پخته شده، گوشت سفید و نوشابه هستند و مصرف منظم این گونه غذاها می تواند به بهبود خلق و خو، افزایش انرژی ذهنی و کاهش نوسانات خلقی کمک کند. علاوه بر این، طب سنتی انتخاب غذا را با توجه به فصل، مزاج و وضعیت جسمانی فرد توصیه می کند.
از دیدگاه علمی، امگا 3 نقش مهمی در تولید غذاهای حاوی فولات، ویتامین B6 و منیزیم دارد. سروتونین آنها همچنین دارای دوپامین، دو هورمون کلیدی در تنظیم خلق و خو هستند و میوه هایی مانند توت فرنگی، زغال اخته، سبزیجات سبز و آجیل از جمله منابع مفید در این زمینه هستند.
غذا نه تنها ماده ای برای تغذیه بدن است، بلکه ابزاری برای تنظیم ذهنی است و انتخاب آگاهانه غذاها می تواند مستقیماً بر رفتار، احساسات و کیفیت زندگی تأثیر بگذارد.
ایمنا: طب سنتی استرس را چگونه تعریف می کند و چه راهکارهایی برای کاهش استرس برای ایجاد تعادل در خلق و خو ارائه می دهد؟
یوسفیان: در طب سنتی استرس را برهم زدن تعادل مزاج، برهم زدن نظم طبیعی بدن و روان تعریف کرده اند و برخلاف دیدگاه امروزی که استرس را بیشتر روانی می داند، طب سنتی آن را نتیجه غلبه صفرا، سودا یا اسیدها ارزیابی می کند. خلط او می داند که این می تواند ناشی از رژیم غذایی، خواب ناکافی یا استرس های محیطی باشد.
طب سنتی برای کاهش استرس راهکارهایی مانند مصرف گیاهان آرامش بخش مانند گل گاوزبان، گل همیشه بهار و بادرنجبویه، ماساژ با روغن های گرم، حمام های گیاهی و تغییرات تغذیه ای و همچنین توصیه به خواب منظم، پرهیز از غذاهای سنگین در شب و فعالیت های آرامش بخش مانند پیاده روی در طبیعت را توصیه می کند.
از منظر علمی، اکثر این پیشنهادات با یافته های روانپزشکی همخوانی دارند. به عنوان مثال، دمنوش های گیاهی می توانند سطح کورتیزول را کاهش داده و فعالیت سیستم عصبی پاراسمپاتیک را افزایش دهند که منجر به آرامش ذهنی می شود.
به طور کلی، طب رایج، استرس را به عنوان یک اختلال در کل سیستم بدن می داند نه صرفاً یک واکنش روانی و این دیدگاه کل نگر می تواند در طراحی برنامه های جامع سلامت روان بسیار موثر باشد.
ایمنا: ارتباط آلودگی هوا با اختلالات خلقی از دیدگاه طب رایج چیست و این اختلال چه تاثیری بر خلق و خو دارد؟
یوسفیان: در طب سنتی هوای پاک یکی از ارکان اربعه است. لازم است (چهار عامل حیاتی) و آلودگی هوا به عنوان یک عامل خارجی می تواند تعادل مزاج را به هم بزند و باعث سودا یا سودا شود. خلط و این غلبه ها منجر به علائمی مانند بی حوصلگی، اضطراب، خواب آلودگی یا تحریک پذیری در افراد حساس می شود.
از نظر طب سنتی هوای آلوده را هوای فاسد می دانند که از تهویه طبیعی بدن و خروج بخارات زائد جلوگیری می کند که باعث تجمع مخلوط های ناسالم در بدن شده و مستقیماً بر مغز و اعصاب تأثیر می گذارد و افزایش سردی و خشکی ناشی از آلودگی به ویژه در شهرهای بزرگ می تواند بر خلق و خوی تأثیر بگذارد. سادوی تشدید شود
از منظر علمی، ارتباط بین آلودگی هوا و اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب و حتی زوال عقل ثابت شده است و ذرات معلق و گازهای سمی می توانند بر روی مغز از طریق مسیرهای عصبی یا التهابی تأثیر بگذارند، مطابق با دیدگاه طب رایج در مورد تأثیر کیفیت هوا بر ذهن.
برای کاهش اثرات آلودگی بر خلق و خو، استفاده از غذاهای گرم و مرطوب و دمنوش های پاک کننده ریه (مانند بنفشه، گل ختمی، شیرین بیان) در روزهای کثیف توصیه می شود.
ایمنا: چه علائمی از تغییرات خلقی در طب سنتی از علائم اختلال خلقی محسوب می شود؟
یوسفیان: طب سنتی تغییرات خلق و خو را نه تنها روانی، بلکه نشانه اختلال در تعادل مخلوط می داند و مثلاً غلبه صفرا (گرم و خشک) را می توان با عصبانیت، تحریک پذیری، بی خوابی و تندخویی و برعکس غلبه صفرا (گرم و خشک) همراه کرد. خلط (سردتر و مرطوب تر) می تواند منجر به کمبود انگیزه، خواب زیاد و کند شدن ذهن شود.
سودا (سرد و خشک) اغلب با وسواس، ترس، بدبینی و افسردگی همراه است. سادوی آنها ممکن است افکار تکراری، شب های بی خوابی و احساس بی ارزشی داشته باشند. غلبه خون (گرم و مرطوب) می تواند با شادی بیش از حد، هیجان و حتی عدم تعادل خلقی همراه باشد.
این نشانه ها در منابعی مانند رمز طبی ابن سینا و خلاصه حکمت عقیلی خراسانی به تفصیل بیان شده است و تشخیص مزاج و غلبه مستلزم بررسی دقیق علائم جسمی و روحی است و معمولاً با بررسی نبض، زبان، رنگ پوست و حالات رفتاری صورت می گیرد.
درمان این اختلالات به بهبود خلق و خو، تغذیه مناسب، داروهای گیاهی و گاهی اوقات بستگی دارد درصد حجامت یا حجامت است و این ظاهر امکان مداخله زودهنگام در اختلالات روانی را فراهم می کند.
ایمنا: طب سنتی چه مدلی برای تنظیم خلق و خو در سبک زندگی مدرن ارائه می دهد؟
یوسفیان: طب سنتی که بر تعادل مزاج تأکید دارد، می تواند بر اساس شش اصل حفظ سلامت (هوای تازه، تغذیه، خواب، حرکت، دفع مواد زائد و حالات روانی) مدلی جامع برای تنظیم خلق و خو در زندگی مدرن ارائه دهد که همه اینها در سلامت روان نقش دارند.
در دنیای پرشتاب امروزی، بسیاری از اختلالات خلقی ناشی از خواب نامنظم، تغذیه نامناسب، کم تحرکی و استرس مزمن است و طب سنتی با پیشنهاداتی چون زود خوابیدن، پرهیز از وعده های غذایی سنگین در شب، مصرف چای های آرامبخش، پیاده روی در طبیعت، راه حل های ساده اما موثری را برای بازگرداندن تعادل روانی ارائه می دهد.
طب سنتی شخص گرا این واقعیت که دقیق است و یک نسخه را برای همه تجویز نمی کند، آن را برای رویکردهای جدید مانند پزشکی شخصی مناسب می کند.
طب سنتی می تواند به بهبود خلق و خو و کیفیت زندگی به عنوان یک مکمل موثر برای روان درمانی و طب مدرن کمک کند، به خصوص اگر با زبان و نیازهای نسل امروز تفسیر شود.
ایمنا: چگونه می توان از آموزه های طب سنتی برای طراحی رژیم غذایی و سبک زندگی بر اساس شخصیت برای ارتقای سلامت روان استفاده کرد؟
یوسفیان: طراحی رژیم غذایی با توجه به مزاج فرد یکی از مهمترین ابزار طب سنتی برای بهبود خلق و خو و مثلاً یک فرد با مزاج است. سادوی در حالی که بهتر است غذاهای گرم و مرطوب مانند (سرد و خشک) عدس، سوپ جو، گوشت بره و دمنوش هایی مانند اسطوخودوس و بادرنجبویه مصرف شود، اما فرد صفراوی باید از غذاهای خنک کننده مانند سیب زمینیاز خیار، کدو سبز و دوغ استفاده کنید.
این رژیم ها نه تنها با مزاج فرد، بلکه با فصل، سن و شرایط جسمانی نیز تنظیم می شوند و مثلاً در تابستان حتی افراد بلغمی نیز باید از غذاهای بسیار گرم پرهیز کنند و این انعطاف پذیری امکان تنظیم دقیق خلق و خو را فراهم می کند.
علاوه بر تغذیه، سبک زندگی نیز باید متناسب با شخصیت باشد. افراد گالی به آرامش، خواب کافی و دوری از محرک ها نیاز دارند، در حالی که افراد بلغمی به حرکت، گرما و تحریک ذهنی بیشتری نیاز دارند.
این رویکرد شخصی‌شده می‌تواند جایگزین مؤثری برای نسخه‌های ژنریک و داروهای شیمیایی به‌ویژه در زمینه سلامت روان باشد، مشروط بر اینکه با دقت، آگاهانه و زیر نظر متخصص انجام شود.