زنان سینمای مهرجویی/ «سارا»، «پری» و «لیلا» سوختند اما خاکستر نشدند

پریسا ساسانیان: تعریف «موج نو» در سینما چیست؟ هنرمندان موج نو از رشته های مختلف سعی می کنند موضوعات خاصی را با سبک بیانی متفاوت به مخاطب ارائه کنند که با توجه به سبک زندگی و فرهنگ کشورهای مختلف متفاوت است.

مهرجویی پیچیده ترین مسائل انسانی را با شکوفایی مطرح کرد

داریوش مهرجویی فیلمسازی است که دانش و جهان بینی گسترده ای در حوزه فلسفه زندگی و زن دارد و آن را در تحلیلی استادانه و پر از زیبایی شناسانه به مخاطب عرضه کرده است. به عبارت دیگر همان طور که مردم خردمند و روشنفکر از تماشای آثار او لذت می بردند، عموم مردم نیز از فیلم های او لذت می بردند. می توان از فیلم هایی چون «اجاره نشین ها» از اولین فیلم های او پس از انقلاب یا «مهمان مادر» از فیلم های بعدی او صحبت کرد.

در واقع مهرجویی پیچیده ترین مسائل شخصی و انسانی را به زیباترین و تکان دهنده ترین شکل ممکن مطرح کرد و همین استعداد ارزشمند بود که هنر مهرجویی را از دیگر فیلمسازان هم نسلش متمایز کرد.

یکی از نکات کلیدی در مسیر فیلمسازی مهرجوی توجه به استفاده او از داستان های معمولی زندگی مردم بود، داستانی بالقوه که با ایدئولوژی او همسو بود. او این را با مفاهیم روانی، اجتماعی و فلسفی زنده کرد و آن را به فیلم های سینمایی ماندگار تبدیل کرد. فیلمی که زنان در آن نقش های رنگارنگ ایفا می کنند.

مهرجویی پس از فیلم موفق «اجاره نشین ها» محصول سال 65 که در اواسط جنگ اکران شد و مورد استقبال مردم قرار گرفت، فیلم ظاهراً مردانه «هامون» را کارگردانی کرد. فیلمی که به طور اتفاقی روحیه زن معترض «مهشید» با بازی بیتا فرهی و تلاش او برای هویت یابی و یاس مرد داستان با بازی خسرو شکیبا را نشان می دهد.

ضبط «بانو» که انگیزه ساخت فیلم زنانه مهرجویی بود

داریوش مهرجویی فیلم «بانو» را بعد از «هامون» در سال 1370 ساخت. فیلمی که هفت سال توقیف شد و به گفته داریوش مهرجویی از مجله «فیلم»، «دستگیری «بانو» ضربه سنگینی به آینده او وارد کرد. اما به گفته مهرجویی، کودتا در روند فیلمسازی انگیزه ای شد تا او آثاری بسیار زنانه به نام های «سارا» در سال 1371، «پری» در سال 1373 و «لیلا» در سال 1376 تولید کند. آثاری که نگاه متفاوتی به زن در ظاهر بیرونی جامعه دارد. نگاهی به حقوق زنان که در جامعه مردسالار همیشه پایمال می شود، از مسئولیت جنسیتی و آگاهی یک فیلمساز تحصیل کرده.

فیلم «سارا» متعلق به دوره فیلم های زنانه مهرجویی است. دوره ای که قبلاً گفتیم با «بانو» شروع شد و با «لیلا» به پایان رسید و نکته جالب اینجاست که مهرجوی نامی از زنان روشنفکر و کتابخوان آن دوره نداشت، شاید به این دلیل که فکر می کرد راه را پیدا می کنند و می روند. . به همین دلیل در آثار زنانه خود به مسائل، مشکلات و گاه پیچیدگی های زنان عادی جامعه می پرداخت. «مهمان مادر» فیلمی است که شامل پیچیدگی شخصیت‌های باهوش و مدبر زن، داستان زیرکانه مردادی کرمانی، کارگردانی بی‌نظیر مهرجویی و بازی باشکوه هر بازیگر است.

«سارا» بازتاب فرهنگ مردسالارانه است

داستان سارا داستان زنی است که همسرش حسام در بیمارستان بستری است. او بدون اطلاع همسرش برای عمل جراحی از غستاسب همکار حسام وام گرفت و در ازای این پول سفته صادر کرد و به جای ضامن خود آن را امضا کرد. سه سال بعد حسام بهبودی کامل پیدا کرده بود و به ریاست اداره اعتبارات بانک منصوب شد و قصد برکناری گشتاسب را داشت و گشتاسب که از جعل امضا مطلع بود با وجود اینکه سارا تمام اقساط را پرداخت کرده بود، او را تحت فشار قرار داد تا برود. شوهرش می خواهد از بیرون انداختن او دست بردارد، اما حسام به وساطت سارا توجهی نمی کند. وقتی دستور عزل غستاساب را دریافت می کند، نامه ای به حسام می نویسد و تمام ماجرا را بازگو می کند. تلاش سارا برای بازدارندگی غستاسب بی نتیجه می ماند و حسام متوجه ماجرا می شود.

این فیلم اقتباسی از نمایشنامه معروف خانه عروسک (هنریک ایبسن) بود و مقایسه نمایشنامه «سارا» مهرجویی با این نمایشنامه یکی از موضوعاتی بود که در زمان اکران در بین منتقدان مطرح شد. بهزاد عشقی در صد و چهل و هشتمین شماره ماهنامه فیلم (مهر 72) از کیفیت آثار مهرجوی و توانایی او در انطباق داستان قرن نوزدهمی نمایشنامه خانه عروسک با شرایط کنونی جامعه ایران تمجید کرد.

این نویسنده همچنین معتقد است «فیلمنامه مهرجوئی قوت خود را تا حدی مدیون بازی ایبسن است». با این حال او فکر می کند خلاقیت مهرجویی در انطباق صحیح این سناریو با شرایط ایران در مرحله بعد نقش داشته است. شخصیت پردازی مهرجویی از سارا او را در محیطی سنتی و خرده بورژوازی مرفه سنتی قرار می دهد. از طرفی این شخصیت ویژگی های مشترک زنان این قشر را دارد و با مردی که در شغلی مدرن کار می کند ازدواج کرده است. منتها اخلاق و فرهنگ و رفتار طبقات سنتی را دارد. از جمله اینکه درک زن مانند موجودی اهلی است، ظریف، احساسی، اما بی دلیل… خانه سارا با دروازه ای بزرگ و دیوارهای بلند احاطه شده است و او در زندان می ماند. اثاثیه خانه که وقتی از بیرون به آن نگاه می شود قدیمی و متروک به نظر می رسد، از مالکیت ساکنان آن حکایت می کند و زندگی مدرن را نشان می دهد. در عوض، لباس، رفتار و مثلا نشستن دور میز شام نشان دهنده عادات سنتی آنهاست. و همه اینها در پس آرامش ظاهری این خانواده، نابرابری های ذاتی آنها را آشکار می کند. بیشتر زندگی سارا به آشپزی، ظرف شستن و خیاطی می گذرد. از این نظر تاکید شدید کارگردان بر آشپزی زن یک کارکرد تزئینی نیست، بلکه چیدمانی هوشمندانه برای تجسم موقعیت این شخصیت است.

با تحلیل عشقی می توان نتیجه گرفت که مهرجویی در «سارا» از چارچوب یک درام خانوادگی فراتر رفته و تعارضات یک زن سنتی با فرهنگ مردسالاری را در میان ماجراهای یک زوج ایرانی بازتاب می دهد.

«پری» فیلمی تامل برانگیز است که زنان را به درک وجود زنانه فرا می خواند

داریوش مهرجویی از کارگردانانی بود که کتاب های فلسفه و رمان خواند. او در دوران جوانی آثار دیوید سالینجر را دنبال کرد و فیلم «پری» را ساخت که در آن به صورت رایگان به تفسیر داستان های «فرنی و زویی» سلینجر پرداخت.

پری، اسد، صفا و داداشی فرزندان یک خانواده هستند و هر کدام تحصیلات عالیه را گذرانده اند. آنها در یک خانواده و محیط روشنفکر به دنیا آمدند و بزرگ شدند و همگی تحت تأثیر برادر بزرگترشان اسد بودند. اسد به عرفان روی آورد. برادر دیگرشان، صفا، نیز به گوشه نشینی می نشیند، می نویسد و می خواند و تقریباً راه اسد را دنبال می کند. پری نیز در میان کتاب های اسد کتابی به نام «سر و سلوک» پیدا می کند و مجذوب آن می شود و با پیمودن مسیر اسد، تسلیم وادی عشق می شود و تقریباً تنها و ناآرام می شود. داداشی برادر بزرگتر پری که مخالف روشهای اسد است سعی می کند پری را متقاعد کند که در گوشه نشینی، تنبلی و کسالت عقب نشینی نکند، بلکه همان طور که بزرگان و بزرگان انجام دادند به سوی مردم بازگردد و خدا را در این میان بیابد. مردم

در واقع مهرجویی با قرار دادن پری در این موقعیت از او می خواهد که به عنوان یک زن روشنفکر در انظار عمومی ظاهر شود و با معمولی ترین زنان زمان خود نشست و برخاست داشته باشد و از وجود زنانه آنها آگاه شود. فیلمی که در آن داریوش مهرجویی بسیار متفکرانه زنان را به درک جنسیت دیگری از وجود زنانه در جامعه فرا می خواند.

“لیلا”دیدگاه فمینیستی در برابر دیدگاه مردسالارانه

فیلم «لیلا» سومین فیلم از سه گانه داریوش مهرجویی با نام های زنانه پس از «سارا» و «پری» است. شاید اگر «بانو» هفت سال زندانی نمی شد و در زمان خودش دیده می شد، می شد ارتباط این چهار زن را بهتر تحلیل کرد و قطع نشد.

در فیلم «لیلا» داستان‌نویس به نام لیلا در 28 صفر با دوست برادرش حسین رضا آشنا می‌شود و ملاقات آنها به ازدواج منجر می‌شود. بعد از مدتی لیلا در روز تولدش متوجه می شود که بچه دار نمی شود و دکتر از مشکلات لیلا باخبر می شود. همان‌طور که لیلا با اصرار مادر رضا رضایت می‌دهد که ریزا با زن دیگری ازدواج کند، او نیز با اصرار خود، ریزا را تشویق به ازدواج مجدد می‌کند. دختران و زنان به ریزا معرفی می شوند و سرانجام در چهارمین مراسم خواستگاری، ریزا با دختری ازدواج می کند. لیلا که خانواده اش از ازدواج مجدد ریزا بی خبرند، شب عروسی با گریه به خانه پدرش برمی گردد. اصرار ریزا برای بازگرداندن لیلا به خانه اش راه به جایی نمی برد زیرا لیلا فکر می کند که ریزا در آزمایش خود شکست خورده است. همسر دوم رضا باردار می شود و دخترشان به نام باران به دنیا می آید. ریزا از همسر دومش طلاق می گیرد و با پسر عمویش که از قبل به او علاقه مند است ازدواج می کند. چند سال بعد، ریزا با باران جوان در روز شلزاردپزان به خانه لیلا می آید و لیلا به روزی فکر می کند که ماجرای اصرار مادر ریزا برای ازدواج مجدد را برای باران تعریف کنند.

در جریان اکران فیلم «لیلا» بحث تقابل های جامعه شناختی به ویژه تقابل سنت و مدرنیته و از جمله پیشنهادات مهرجویی در ساخت این فیلم مطرح و مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

جهانبخش نورایی از منتقدان چیره دست سینمای ایران در یادداشتی مبسوط در حین اکران فیلم «لیلا» در شماره ۲۱۱ ماهنامه فیلم در آذر ۱۳۷۶ نوشت: لیلا مهرجویی را از جنبه های مختلف تحلیل کرد; یکی از اینها برخوردهای اجتماعی بود که در فیلم رخ داد. او در نوشته‌های خود به دیدگاه نشانه‌شناسی روی آورد و به عنوان مثال تأکید مهرجویی بر شال‌زارد را نشانه حضور پررنگ دیدگاه مردسالارانه دانست: «شل‌زارد صرفاً یک غذای نذری نیست، بلکه محصولی فرهنگی و نشانه‌ای زبانی است. به گفته فیلم، این بر باورهای سنتی مردسالارانه نیز دلالت دارد.» «جلیقه زرد با رنگ زرد متمایزش بر لیلا و فضای بصری فیلم به عنوان شاخصی از مردسالاری و فرهنگ مردانه تسلط دارد، فرهنگی که در آن زنان خوب یا بد هستند. همچنین در شکل‌گیری و تحول آن نقش دارند.»

مقتل مهرجویی عالم اندیشه و خرد را ماتم گرفت

داریوش مهرجویی کارگردان فقید سینمای ایران سال ها به دلیل تغییر نگاه جامعه به زنان موفق شد از سینمای متفاوت فیلم بسازد اما قتل او نه تنها به قیمت جانش تمام شد، بلکه عالم اندیشه را نیز به سوگ فرو برد. و خرد ایده ای که می تواند سال ها بر روی صفحه نمایش بدرخشد. بسیار غم انگیز است، اما می توان آن را این گونه تعبیر کرد که سرنوشت زنان فیلم های مهرجویی مانند ایده ای که آنها را به وجود آورده، می سوزد، اما خاکستر نمی شود. آن را به خاطر بسپار.

۲۴۳۵۷